نشست «فراز و نشیب کشورهای زبان‌ویژه در ترویج بین‌المللی کتاب» با حضور رحمان علی میرعلیزاده؛ رئیس اداره طبع‌ونشر و مطبوعات وزارت فرهنگ تاجیکستان، محمد بورهان گنج؛ رئیس اتحادیه ناشران ترکیه، محمد اکبری؛ رئیس گروه هم‌افزایی و مدیریت ترجمه و نشر سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و مرتضی کاردر؛ مدیرعامل نشر هرمس برگزار شد. فرزانه فخریان (مدیر کارگزاری ادبی ناکتا) دبیر این نشست بود.
لزوم تسهیل‌گری در حوزه ترجمه
در ابتدای این نشست، محمد اکبری در خصوص فعالیت‌های تسهیل‌گری که در حوزه ترجمه انجام شده است، گفت: ما در سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی چند محور را دنبال می‌کنیم. مخاطب‌شناسی از اولین ارکان آن است. برخی از مولفان محترم کتاب را برای مردم ایران می‌نویسند. یکی از فعالیت‌هایی که مرکز برای خود تعریف کرده، این است که فضای بین‌الملل را به تدوین‌گران آثار معرفی می‌کند. همچنین تدوین کتاب را به سمتی هدایت می‌کند که آثار در سطح بین‌الملل شناخته شود. انتخاب موضوعات برتر قدم دوم است. ما تعدادی موضوع برتر برای معرفی در سطح بین‌الملل داریم. طبیعتا در این بخش افراد و نهادهای مختلف ادعای درست یا نادرستی دارند. ادعاهای درست را پذیرا هستیم و به اطلاع ناشران بین‌الملل می‌رسانیم. اما برخی از مولفان و ناشران انتظار دارند آثار دست چندم خود را در سطح بین‌الملل معرفی کنند. اینکه توقع داشته باشند از بیت‌المال برای معرفی آن مصرف شود توقع بی‌جایی است.
وی افزود: در بخش بعدی فعالیت‌های مرکز می‌توانم به متن فارسی و زبان مخاطب اشاره کنم. دو فعالیت عمده در این زمینه داریم. اول اینکه در زبان‌هایی که مترجم به اندازه کافی نداریم، مترجمان بیشتری در این زمینه تربیت کنیم. دوم اینکه فعالیت‌های ترجمه‌ای را به مترجمان بومی بسپاریم. یعنی آثاری که حرفی برای گفتن دارند توسط مترجمان دست اول ترجمه شوند. گفته می‌شود که شاید مترجم بومی برخی اصطلاحات را متوجه نشود، تدبیری که در این خصوص اندیشیدیم این است که متن کتاب توسط یک ویراستار هم چک و نواقص کار رفع شود.
او بیان کرد: در بخش نهایی کار به نشر و توزیع می‌رسیم. عمده فعالیت مرکز این است که کتاب توسط اهل کتاب منتشر شود. مرکز این تدبیر را در نظر گرفت که کتاب‌ها توسط ناشران بومی که در چرخه نشر آن کشور حضور دارند چاپ و منتشر شود. بنابراین با این چهار مرحله که دنبال کردیم تلاش شد که با تسهیل‌گری، بهترین کتاب را به مخاطبان عرضه کنیم. در سنوات اخیر ما تلاش کردیم کشور از یک سکوی واحد در نشر الکترونیک پیروی نکند. مرکز دنبال این است که با همراهی نهادهای فرهنگی یک سکوی واحد را پیش‌بینی کند که بیشترین مخاطب را پوشش دهد.
ضرورت تربیت مترجم برای ترجمه دست اول
محمد بورهان گنج در ادامه این نشست گفت: از اینکه نمی‌توانم به زبان فارسی با شما صحبت کنم عذرخواهی می‌کنم. فارسی و ترکی شباهت‌هایی دارند ولی از لحاظ نشر تفاوت‌هایی اساسی بین دو زبان وجود خواهد داشت. اولین چیزی که در این زمینه مهم است اینکه نویسندگان باید به این موضوع به‌عنوان یک موضوع جهانی نگاه کنند. دومین مرحله در این قضیه روابطی است که باید بر اساس آن ارتباط متقابلی بین دو طرف به‌وجود آید. ترکیه در این زمینه ضمن تجربه، برنامه‌ای ترتیب داده که به میهمانان خود برای حق تالیف اطلاعات خوبی می‌دهد. در سال گذشته از ۷۲ کشور، ۵۵۵ ناشر در این برنامه حضور داشتند که در مورد حق تالیف ۳۵۰۰ کتاب تعهدنامه امضا کردند. در مدت هفت سال بیش از هزار کتاب به زبان ترکی بر اساس این برنامه منتشر شد که از آرژانتین و چین و بنگلادش را دربرمی‌گرفت.
وی افزود: اما مشکلی که وجود دارد این است که وقتی کتابی به زبان ترکی نوشته می‌شود، این اجازه وجود ندارد که ناشر قبل از نشر کتاب به تجزیه و تحلیل بپردازد. تربیت مترجم برای یک ترجمه دست اول موضوع مهمی است. در این زمینه وزارت فرهنگ ترکیه آتلیه‌هایی برای ترجمه به‌وجود آورده است. در این برنامه ترکیه مترجمان دو کشور را دعوت می‌کند و ضمن تبادل اطلاعات، ارتباط خوبی به‌وجود می‌آورد. موضوع دیگری که مطرح است حمایتی است که از طرف وزارت فرهنگ ترکیه برای مترجمان صورت می‌گیرد.
ارتباط خود با نویسندگان و مترجمان را حفظ می‌کنیم
رحمان علی میرعلیزاده در ابتدای از جانب خود و همراهانش از وزارت فرهنگ ایران تشکر کرد و گفت: موضوع ترجمه در تاجیکستان از سه طریق اجرا می‌شود. یک زبان تاجیکی، دوم زبان روسی و سوم استفاده از ظرفیت‌های زبان فارسی.
وی افزود: همه موسسات طبع و نشر واحدهای ترجمه خود را دارند. همچنین از ظرفیت مترجمان مستقل استفاده می‌کنند. ما در موضوع زبان‌ویژه امتیازهای دیگری داریم که کمبودها را جبران می‌کند. ما در حوزه فارسی‌زبانان در ترجمه دو طرفه آثار به خوبی از ظرفیت‌ها استفاده می‌کنیم. همچنین با برگزاری نمایشگاه‌ها، ارتباط خود با نویسندگان و مترجمان را حفظ می‌کنیم. در تاجیکستان نمایشگاهی در فصل پاییز با عنوان نمایشگاه دوشنبه برگزار می‌کنیم. ما در حوزه سازمان کشورهای عضو شانگهای و دیگر کشورهایی که تفاهمات فرهنگی امضا می‌کنیم هم همکاری‌هایی داریم.
وی تصریح کرد: اما در عصر جهانی شدن مشکلاتی در حوزه ترجمه داریم. انبوه اطلاعات خلا زمان را برای مردم ایجاد می‌کند. یکی از راه‌های دسترسی به آثار کشورهای دیگر سایت‌های اینترنتی است که گاهی ترجمه‌های غیرحرفه‌ای ارائه می‌دهند. اما تا حدی کار را برای آشنایی با اثر مربوطه راه می‌اندازند. ما باید دنبال راه‌های جدید حل این مسئله باشیم. باید این مسئله را بررسی کنیم. این موضوع ابعاد گوناگون دارد که نیازمند ارائه راهکارهاست.
مرتضی کاردر، مدیرعامل نشر هرمس نیز سخنران بعدی این نشست بود که موضوع ترجمه را از بعد تاریخی بررسی کرد و گفت: این موضوع ریشه در تاریخ سه کشور ایران، ترکیه و تاجیکستان دارد. اگر کشور عرب زبانی در کنار ما بود شاید بهتر می‌توانستیم این موضوع را بررسی کنیم. این موضوع برای خودم دغدغه بود که دوست داشتم آثار ایرانی آنجا منتشر شود. اما نمی‌شود بسیاری از آثار ایرانی را به تاجیکستان برد. حتی میزان آشنایی ما به رغم زبان مشترک کم است. ما از شاعران و داستان‌نویسان تاجیکستان دو سه نفر را بیشتر نمی‌شناسیم. چند سال قبل که بهمنیار نویسنده تاجیک از دنیا رفته بود، من هیچ منبع فارسی زبانی درخصوص او پیدا نمی‌کردم. نهادهای متولی امر باید این موضوع را پیگیری کنند اما کوشش‌های فردی بیشتر جواب می‌دهد.
کردر گفت: در عین اینکه باید مخاطب و علاقه او را بشناسیم باید ببینیم چه متونی از ایران به کشورهای دیگر می‌رود. با بررسی‌های که انجام دادم، دیدم که بیشتر متن‌ها تخصصی بوده. البته موضوع مخاطب بسیار مهم است. بارها در نمایشگاه‌ها و نشست‌ها دیدم افرادی که به ایران می‌آیند علاقه دارند تصویری از ایران داشته باشند که تا به حال ندیده‌اند. ترکیه در حوزه‌های بین‌المللی بیشتر وارد شده اما اگر بخواهیم راجع به نسبت ادبیات ترکیه و ایران صحبت کنیم محدود به چند نویسنده انگشت‌شمار خواهیم شد. آنچه ما از ادبیات ترکیه می‌شناسیم از ترکیه وارد نشده، بلکه از ترجمه آثار نویسندگانی چون اورهان پاموک به زبان انگلیسی او را شناختیم. کتاب دین و دولت در ترکیه به‌خاطر اینکه مخاطب این کتاب برای من مجهول بود فقط یک‌بار چاپ شد. البته ما نقاط پیوند زیادی داریم که مهم‌ترین آن مولانا است. ما یک شخصیتی چون ابوالقاسم لاهوتی داریم که می‌تواند منبع اتفاقات مهمی باشد اما هنوز یک اثر جامع از او نداریم.
رحمان علی میرعلیزاده، رئیس اداره طبع‌ونشر و مطبوعات وزارت فرهنگ تاجیکستان در تایید سخنان مرتضی کاردر گفت: تاجیکستان بیش از سی سال است که به استقلال رسیده. راجع به ابوالقاسم لاهوتی باید بگویم که او از شاعران دوستداشتنی تاجیکستان است. اولین باری که من به ایران آمدم دیدم که مردم ایران او را کم می‌شناسند. امروز مردم مشتاق هستند که دیوان او را در دست داشته باشند.
گنج خاطرنشان کرد: ما نباید فقط به کتاب به‌عنوان یک پل نگاه کنیم. به‌عنوان مثال سریال‌های ایرانی در ترکیه و برعکس مخاطبان خود را دارند. فیلم‌های ایرانی به‌عنوان یک اثر آلترناتیو در برابر آمریکا مطرح می‌شود. در کنار معرفی نویسندگان که جایزه نوبل دارند، ما هم می‌توانیم به‌عنوان کشورهای همسایه یک چنین برنامه و جایزه‌ای را برای معرفی نویسندگان و اندیشمندان خود برگزار کنیم. در آخر به دو موضوع اشاره می‌کنم. ما در ترکیه نمی‌توانیم بفهمیم که جوان ایرانی چه چیز را می‌خواهد مطالعه کند. این امکان باید توسط ناشران محلی صورت گیرد که انتخاب کنند چه کتاب‌هایی در کشور مقصد منتشر شود. علاوه بر اینکه باید ارتباط و تبادل تجربیات را زیاد کرد باید بین مرزها تسهیل‌گری صورت گیرد تا درگیر محدودیت‌های مرزی بین دو کشور نشویم.
کاردر در جمع‌بندی این مراسم گفت: من همچنین به صلاح‌الدین عینی از ادیبان تاجیکستان اشاره می‌کنم. امیدوارم با رخدادهای جدید به تعاملات جدید نزدیک شویم. دست‌کم کتابفروشی ایران در دوشنبه فعال شود تا کتاب‌های روز ناشران ایرانی در تاجیکستان قابل دسترس باشد. من و بسیاری از دوستان تلاش‌های زیادی برای تاسیس یک کتابفروشی ایرانی در استانبول کردیم. چون برای هربار ارسال محصول به استانبول به مشکلات زیادی برخوردیم.
سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از ۲۰ اردیبهشت آغاز به کار کرده و تا ۳۰ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۲ در مصلا امام خمینی(ره) و همزمان به‌صورت مجازی در ketab.ir ادامه دارد.
Save